Dit interview is afgenomen door Arne van der Wal van Follow The Money.
In zijn financiële thriller ‘De witwasser’ legt journalist/schrijver Roel Janssen een complex witwascomplot bloot waarbij de Nederlandse haute finance is betrokken. Het spannende verhaal is verzonnen, maar vertelt veel over de werkelijkheid van Nederland als belastingparadijs en spil in internationale belastingontduiking. ‘Witwassen is een van de grote schandalen van deze tijd.’
Het is een warme nacht als Jeen Mansveld, voormalig president van De Nederlandsche Bank en de Europese Centrale Bank, in zijn Zuid-Franse zwembad valt. Hij is zwaar beneveld en heeft ruzie gehad met zijn vrouw. In het water vervaagt de ondraaglijke zwaarheid van het bestaan. Mansveld heeft het gevoel dat hij zweeft.
De volgende dag zoekt Ghislaine de Villiers Smith haar echtgenoot. Ze ziet iets drijven in het zwembad. ‘Ze beseft dat er geen everzwijn, maar een lijk in het water drijft. Een zwaarlijvige man, op zijn buik, hoofd naar beneden, armen en benen slap omlaag.’ Ze vloekt en belt de politie.
De openingsscène van De witwasser (uitgeverij Cargo) roept herinneringen op aan een schokkende gebeurtenis, meer dan zestien jaar geleden. Op 31 juli 2005 werd Wim Duisenberg – voormalig minister van Financiën in het eerste en laatste kabinet Den Uyl, voormalig president van De Nederlandsche Bank en de eerste voorzitter van de Europese Centrale Bank (ECB) – levenloos aangetroffen in het zwembad van zijn villa in Zuid-Frankrijk.
‘De Nederlandse financiële sector heeft belastingontwijking omarmd als een verdienmodel’
Zijn plotselinge dood ging gepaard met de nodige geruchten, die echter al snel verstomden. De romanfiguren Mansveld en zijn vrouw Ghislaine zijn onmiskenbaar geïnspireerd op Duisenberg, zijn echtgenote Gretta en hun turbulente sociale en huwelijksleven.
Maar in deze financiële thriller van journalist en schrijver Roel Janssen draait het niet om de speurtocht naar de – mogelijke – moordenaar van Mansveld/Duisenberg. De dood van Mansfeld is het startsein voor een spannend en met veel vaart verteld verhaal waarin een actueel thema aan de kaak wordt gesteld: internationale geldstromen, in het bijzonder stromen die zijn opgezet om belasting te ontwijken. Dat gebeurt vaak keurig net binnen de grenzen van de wet, maar in werkelijkheid is het niets anders dan money laundering, ofwel ordinair witwassen.
De rol die Nederland met zijn relatief omvangrijke financiële sector daarin speelt, is auteur Roel Janssen – voormalig NRC-journalist en schrijver – een doorn in het oog. ‘De Nederlandse financiële sector heeft belastingontwijking omarmd als een verdienmodel. Dat ze daarmee andere landen duperen lijkt niemand te interesseren. Ik begrijp niet dat er niet meer aandacht voor is.’
Janssens boek is meer dan een spannende thriller: het is een aanklacht tegen een immoreel financieel systeem
Die blinde vlek voor onze perfide rol ziet Janssen terug in de benoeming van Marnix van Rij (CDA) tot staatssecretaris Fiscaliteit en Belastingdienst in het nieuwe kabinet. Fiscalist Van Rij was jarenlang partner van Ernst & Young en tot voor kort voorzitter van de Nederlandse Orde van Belastingadviseurs. Terwijl ons land internationaal wordt bekritiseerd als een belastingparadijs, stelde Van Rij bij zijn aantreden als staatssecretaris dat Nederland geen fiscale vrijhaven is, ‘en het ook nooit zal worden’.
Janssen tweette: ‘Wat een kletsmajoor. Nog voordat Van Rij op het bordes staat al van zijn geloofwaardigheid gevallen.’ Zijn boek De witwasser is dan ook meer dan een spannende thriller. Het is een aanklacht tegen een immoreel financieel systeem.
De figuur Mansveld in uw roman lijkt sprekend op Wim Duisenberg. Hij is niet onsympathiek, maar heeft nogal wat dubieuze trekjes en ontpopt zich tot een facilitator van criminele belastingontduiking. Had u nog een appeltje te schillen met Duisenberg?
‘Nee, integendeel. We waren zelfs min of meer bevriend geraakt nadat hij me had laten weten dat hij enthousiast was over mijn eurothrillers . Ik heb hem nog een keer opgezocht in Frankfurt toen hij net president van de ECB was en ook daarna contact met hem onderhouden. Zijn dood in 2005 was een grote schok voor me. Ik hoorde er verschillende verhalen over. Was het wel een verdrinking? Waar was hij nu precies overleden, in de gang van zijn villa of in in het zwembad? Hoe het precies zat werd nooit helemaal duidelijk.
‘De dood van Duisenberg is altijd ergens in mijn achterhoofd blijven hangen’
Achteraf heeft het me verbaasd dat het destijds niet dieper is uitgezocht. Die dood is altijd ergens in mijn achterhoofd blijven hangen. Ik heb me door hem laten inspireren, maar de figuur Mansveld is niet Duisenberg. Het is echt een fictief personage. Dat geldt trouwens voor alle hoofdpersonen. Ik heb ze verzonnen om een verhaal te kunnen vertellen.’
Dat verhaal, het thema van deze thriller, is witwassen. Dat is journalistiek een interessant onderwerp. Wat was de reden dat u desondanks voor de vorm van een roman hebt gekozen?
‘Financiële schandalen hebben me altijd al geïnteresseerd, daar heb ik verschillende boeken over geschreven. Ik ben natuurlijk journalist, maar bij het schrijven van fictie voel ik me losser. Je moet over een bepaalde grens heen, ook bij jezelf. Ik heb bij het schrijven van De witwasser, meer dan bij vorige boeken, ontzettend veel lol gehad. Met dank aan corona trouwens, je kon toch geen kant op. Ik heb me er echt op kunnen storten. Het schreef zich soms vanzelf.’
Een van de personages in het boek is een voormalige FIOD-rechercheur die werkt als ‘zelfstandig forensisch onderzoeker’ en de hoofdpersonen adviseert. Ze zegt: ‘Advocaten, notarissen, of fiscaal-juristen: voor mij zijn ze de pooiers van de internationale witwasindustrie.’ Hoort de lezer hier de stem van de auteur?
‘Ja. Ik maak me daar echt boos over. Witwassen is een van de grote schandalen van deze tijd. Onderbelicht, zeker de rol van Nederland. Je weet dat het gebeurt en dat onze financiële sector het faciliteert. Ik was nieuwsgierig hoe dat nou in zijn werk gaat. Eind vorig jaar verscheen er een rapport over brievenbusfirma’s in Nederland en daaruit blijkt eens te meer dat het een bloeiende industrie is. In de jaarlijkse lijst van belastingparadijzen die Tax Justice Network samenstelt, staat Nederland op de vierde plaats, na drie voormalige Britse koloniën in de Cariben.
Ik vind dat schaamtevol. Het levert amper werkgelegenheid op, maar leidt wel tot een enorm verlies van belastinginkomsten. Voor Nederland zelf, maar vooral voor het buitenland. Met name Amerikaanse multinationals profiteren ervan. Ik begrijp niet dat opeenvolgende kabinetten daar niet paal en perk aan hebben gesteld. Iedereen deed eraan mee, niet alleen liberale politici, maar ook Willem Vermeend en Joop Wijn, noem ze maar op. Wijn stapte na de politiek direct over naar de Rabobank, werkte daarna bij ABN Amro en daarna ging hij naar Adyen. Die is lekker binnen gelopen, hahaha.’
Hoe is dat te verklaren, die lankmoedigheid van de Nederlandse overheid?
‘Het heeft te maken met het motto van “Nederland vestigingsland”. De gedachte dat het goed is om buitenlandse bedrijven aan te trekken via fiscale voordelen. Maar dat wij zo’n ongelooflijk grote hoeveelheid buitenlandse investeringen via Nederlandse brievenbusfirma’s laten lopen is belachelijk. Het levert ons economisch weinig op. Alleen de financiële, fiscale en juridische dienstverleners verdienen eraan. De Zuidas is daar het symbolisch centrum van, ook al zitten ze niet alleen daar. Hun politieke lobby-invloed is enorm groot.
‘De politiek heeft onderschat wat de impact is van die fiscale douceurtjes’
Maar ik denk ook dat de politiek heeft onderschat wat de impact is van die fiscale douceurtjes. Al die vrijstellingen voor rentelasten, dividend, royalty’s, merkwaarde, deelnemingsvrijstelling, het gemak waarmee je een brievenbusfirma kunt starten – noem maar op. Dat was een welbewuste keuze, vaak ingefluisterd door professoren die zowel advieskantoren bedienden als de overheid adviseerden. De Nederlandse politiek heeft geen oog voor het feit dat zij de weg heeft geplaveid voor grootschalige belastingontwijking.’
DOSSIER | FRAUDE EN WITWASSEN
Witteboordencriminaliteit wordt veronachtzaamd, terwijl daar absurd veel geld in omgaat.
VOLG DIT DOSSIER BEKIJK DOSSIER
Die intieme verwevenheid tussen de financiële sector, de politiek en justitie wordt in het boek duidelijk zichtbaar gemaakt. Soms verloopt dat heel plat. Gaat het werkelijk zo?
‘Ik heb het misschien wat dik aangezet. Maar het klopt wel. Onlangs hield ik een Zoom-praatje over het boek, en presenteerde daarbij wat plaatjes. Over het aantal brievenbusfirma’s, onze plek op de ranglijst van belastingparadijzen, het aantal ongebruikelijke transacties en hoe dat uiteindelijk in 2020 leidde tot slechts 86 veroordelingen voor witwassen.
Daar kijken de meeste mensen van op. Het is openbare informatie, maar weinig bekend. Missie is misschien een groot woord, maar ik voel een enorme drang om dit verhaal zo gedocumenteerd mogelijk te vertellen. Mijn thriller is fictie, maar gebaseerd op feiten.
‘Is dat de journalist die uiteindelijk toch nog in de schrijver komt bovendrijven?
‘Ja, absoluut. Maar het zou als fictieschrijver ook lullig zijn als je op feitelijke onjuistheden wordt aangesproken.’
‘Let er dan niemand op in die hoofdkantoren?’
Was er een directe feitelijke aanleiding om de pen op te pakken?
‘Een paar jaar geleden waren er grote witwasschandalen rond de Danske Bank, Deutsche Bank en toen kwam ING er nog overheen met haar Poolse Bank Slaski. Een krankzinnig verhaal, waarbij je denkt: “Let er dan niemand op in die hoofdkantoren?!” Van een bevriende bankier, die een risk-afdeling bij een grote bank leidt, weet ik hoe ingewikkeld het is om onregelmatigheden en verdachte transacties eruit te filteren.
Maar als figuren zoals Roman Abramovic moeiteloos miljarden heen en weer schuiven, dan begrijp ik niet dat er bij de risk-afdeling van ING geen rood lichtje gaat branden. Het gemak waarmee dat gaat vind ik werkelijk verbijsterend.’
Heeft u er ooit aan gedacht om uw verhaal in een journalistieke vorm te vertellen? Nog niet zo heel lang geleden schreef u immers nog de journalistieke reconstructie De Afrekening, over de teloorgang van ING. Spannend geschreven, maar geen fictie.
‘Het ING-boek ging over de reddingsoperatie in 2008-2009. Ik vond dat een fascinerend verhaal. Aan het begin van de financiële crisis, in september van 2008, werd ING nog gevraagd alsjeblieft ABN Amro te kopen, en een week later waren ze zelf bijna failliet. Mijn onderzoek richtte zich op de redding, maar ook op het feit hoe lang ze bleven ontkennen dat er iets aan de hand was. Dat boek beperkte zich tot die periode en leende zich voor een journalistieke aanpak.
Het fijne van mijn nieuwe boek is dat ik iets kan vertellen over een onderwerp dat ik heel belangrijk vind: de in mijn ogen beschamende Nederlandse rol in de internationale belastingontwijking. Door die werkelijkheid te fictionaliseren kon ik dat op een toegankelijke manier doen, hopelijk voor een groot publiek.’
‘Belastingontwijking is iets anders dan witwassen, maar het lijkt er wel op,’ zegt de voormalige FIOD-rechercheur in het boek. De grens tussen legale ontwijking en illegaal ontduiken lijkt diffuser geworden. Is er nog wel een onderscheid?
‘Er is een verschil, maar de uitkomst is hetzelfde. Al die legale constructies met brievenbusfirma’s noemen we belastingontwijking, maar de meeste draaien in feite om niets anders dan het wegsluizen en witwassen van winsten. En dan zeggen ze, “we blijven binnen de wet, dus het mag”. Ze noemen het dan tax optimization of profit maximization, maar in de praktijk komt het gewoon neer op witwassen.
‘Met Nederlandse hulp zijn er duizenden miljarden dollars gestolen uit Angola, Rusland en Oost-Europa’
Je laat geld via ondoorzichtige routes stromen, op zo’n manier dat het nauwelijks te volgen is en uiteindelijk belastingvrij terechtkomt bij het moederbedrijf. Soms wordt een land gewoon leeggeroofd. Met de hulp van Nederland zijn er duizenden miljarden dollars gestolen uit Angola, Rusland en Oost-Europa.
En in het geval van Rusland zit daar ook nog eens de hand in van het Kremlin. Dat vond ik interessant om te beschrijven. Hoe is het mogelijk dat gerenommeerde banken en advocatenkantoren daaraan meewerken? Aan de Zuidas stikt het van de Russische brievenbusfirma’s. In de notulen van de raden van bestuur zul je het niet terug vinden, maar je zou bijna denken dat bankiers na de financiële crisis in 2008 hebben bedacht dat witwassen het nieuwe verdienmodel was.
Daar zijn ze later op afgestraft met hoge boetes door het OM, ze zijn gedwongen om enorme controleapparaten op te tuigen. De banken klagen nu dat ze de poortwachter van de overheid zijn geworden. De verontwaardiging daarover snap ik overigens wel, zeker als je bedenkt hoe weinig er uiteindelijk wordt vervolgd van wat ze melden.’
In uw boek wordt het begrip moneyland, gemunt door Oliver Bullough in diens gelijknamige boek, meerdere keren genoemd. Ook Bullough zelf verschijnt op het toneel. Welke rol spelen diens inzichten in uw boek?
‘Ik heb verschillende boeken over dat thema gelezen en ik vind Moneyland van Bullough het toegankelijkste en het beste. In zijn boek laat hij zien hoe criminelen, de superrijken en multinationals hun geld weten te verbergen voor de belastingdiensten. Bij hem druipt de verontwaardiging van de bladzijden af.
Ik heb een wat gewaagde truc gebruikt om hem erover te laten vertellen, door hem op te voeren tijdens een Bilderberg-conferentie in Portugal. Daar legt hij in zijn lezing voor de machtigen en rijke genodigden uit hoe moneyland werkt. Op die manier kon ik in een paar bladzijden iets over het onderwerp aan de orde stellen, ook al is hij voor zover ik weet nooit als spreker op een Bilderberg-conferentie geweest. In het nawoord heb ik dat verantwoord.’
‘Op de vraag wat iemand nu werkelijk heeft bezield, kun je in fictie een veel beter antwoord geven’
Staat het schrijven van fictie uw geloofwaardigheid als journalist niet in de weg?
‘Dat hoop ik niet. Mijn fictie staat los van mijn werk als journalist. Het gekke is, dat het misschien juist andersom werkt. Ik moet ineens weer denken aan Duisenberg. Hij vond mijn thrillers over de euro leuk en dat heeft me als journalist als het ware bonuspunten opgeleverd. En niet alleen bij hem, maar ook bij anderen, het werd gewaardeerd door mensen die toen bij de lancering van de euro waren betrokken.
Een spannend verhaal maakt emoties los, dat merk ik ook met dit boek. Ik krijg er veel reacties op, meer dan ik met een journalistiek stuk zou hebben gekregen. Juist van mensen die in de financiële sector werken. Als journalist ben je beperkt tot de feiten. En dan loop je met je reconstructie op een gegeven moment tegen een grens aan. Als schrijver moet je over die grens heen stappen. Op de vraag wat iemand nu werkelijk heeft bezield, kun je in fictie een veel beter antwoord geven.’
WIE VERZOOP DE WITWASSER?
Roel Janssen (Enschede, 1947) studeerde sociologie en planologie. Na zijn promotie begon hij in 1978 zijn journalistieke carrière als correspondent Zuid-Amerika voor onder meer NRC Handelsblad in Brazilië. ‘Ik heb daar een geweldige tijd gehad. De militaire dictatuur was een aflopende zaak. Politieke tegenstanders die in de jaren ’60 en ’70 naar Europa waren verbannen, keerden terug en introduceerden moderne Europese ideeën. Cultureel en economisch bloeide het land op, er zat echt schwung in.’
In 1983 keerde Janssen terug en werd redacteur van NRC Handelsblad, waar hij tot zijn pensionering in 2010 onder meer op de economieredactie werkte. Naast zijn journalistieke werk voor de krant schreef Janssen verschillende boeken, met een voorkeur voor financiële thrillers. Zijn grote literaire voorbeeld is de Britse spionagethrillerauteur John le Carré, waarvan de oplettende lezer ook in zijn boek De witwasser enkele personages zal herkennen.
Ook voor De Witwasser deed Janssen uitgebreid onderzoek. Hij sprak met juristen, een FIOD-rechercheur en de riskmanager van een grote bank om een goed beeld te krijgen van verschillende witwasconstructies. Doordat de figuur Jeen Mansveld duidelijk is geïnspireerd door Wim Duisenberg en er ook andere herkenbare personages in voorkomen – onder wie FvD-leider Thierry Baudet en voormalig Trump-adviseur Steve Bannon – heeft De witwasser iets weg van een sleutelroman.
Toch is het dat niet. In het verhaal volgt de lezer Rhonda Zander, een jonge officier van justitie die naar Frankrijk wordt gestuurd om de dood van bankier Mansveld te onderzoeken. Ze stuit op weerstand bij zowel de Franse als Nederlandse justitie en ontdekt dat Mansveld betrokken is geraakt bij de financiering van het zogeheten Instituut voor het Avondland, dat rechts-radicale jongeren opleidt ‘om Europa te redden van het cultuurmarxisme’.
Via flashbacks komt de lezer erachter wat er zich in de maanden voor de dood van Mansveld heeft afgespeeld. Als gerenommeerd private banker met een omvangrijk netwerk weet hij kluisdeuren te openen die voor anderen gesloten blijven. Maar als gevolg van een nachtelijke faux pas belandt hij min of meer in de tang van de Russische geheime dienst. Een klassiek geval van kompromat, met grote gevolgen.
Tijdens een bezoek aan het instituut, dat gevestigd is in een afgelegen Italiaans klooster, ontmoet Mansveld Steve Bannon en een jonge, latijn sprekende Nederlandse politicus genaamd Terry. ‘Deze branieschopper snuift drugs,’ denkt hij na de kennismaking. Ondanks zijn scepsis over de de ultrarechtse strijdgroep van Steve Bannon ontkomt Mansveld er niet aan om mee te werken aan een lucratieve financieringsconstructie, die gewiekst gebruik maakt van de fiscale vrijstelling die religieuze ordes in Italië genieten en ‘Nederland als doorgeefluik voor internationale kapitaalstromen’, zoals een Russische agent Mansveld onder de neus wrijft. De voormalig centraal bankier wordt een onvervalste witwasser.
In haar speurtocht vindt officier van justitie Zander uit hoe de vork in de steel steekt. Het leidt tot een dramatisch hoogtepunt. Tussen de spannende verwikkelingen door steekt de lezer veel op over verschillende vormen van witwassen. Een daarvan is gebaseerd op zogeheten trade based money laundering. Waarschuwing: na lezing van De witwasser is uw blik op tuinkabouters voor altijd veranderd.
Bekijk hier het artikel van Follow the Money.
Beeld © Fenna Jensma
