Nederland witwasparadijs. Pakkans? 0,083 procent.
Met ruim 12.400 brievenbusfirma’s speelt Nederland een sleutelrol in de wereldwijde ‘as van belastingontwijking’ © Paul van Riel / ANP
Ons land staat internationaal bekend als belastingvrijplaats door het aanbod van brievenbusfirma’s. Het onlangs gepubliceerde ‘doorstroomrapport’ toont de omvang. Want het blijkt nog niet zo eenvoudig om die fiscale vluchtroutes aan te pakken.
Soulsistah was zo’n winkel in nep-chique decoraties, sfeervolle kitsch voor in huis. Kleurige kunstbloemen, vergulde vogeltjes op takjes, gedraaide kaarsenhouders, kleedjes met tijgerprint, pluizige kussens in roze en lila, en meer voor mensen met geld en geen smaak. Kort geleden openden maar liefst twee winkels op de Frederik Hendriklaan, een dure winkelstraat in een van de betere buurten van Den Haag. Klanten werden er zelden gezien. Voor de deur stond een zwart bestelbusje geparkeerd met in goudkleurige letters ‘Dubai, Moskou, Den Haag’.
De eigenaren van de winkels omschreven zichzelf als ‘een vriendengroep van creatievelingen die bruisen van ambitie’. Ze hadden plannen om op het strand van Scheveningen Soulsistah Beach te beginnen, een hippe strandtent in een gloednieuw paviljoen van glas en witte bogen, waarvan de sierlijke vorm geïnspireerd was op de golven van de zee. De club zou interactieve ervaringen bieden van horeca en entertainment in de sfeer van Ibiza aan de Noordzee. De lokale pers was enthousiast en de gemeentelijke vergunningen waren al in orde.
Maar zo ver kwam het niet. Eind november deed de politie invallen bij activiteiten van Soulsistah. De twee decoratiewinkels op de Frederik Hendriklaan en Soulsistah Christmas in de prestigieuze Westfield Mall of the Netherlands in Leidschendam werden verzegeld. In Monster viel de politie een loods binnen. De administratie van tientallen bv’s werd in beslag genomen en drie mensen werden gearresteerd op verdenking van criminele ondermijning door witwassen.
Het strandpaviljoen staat inmiddels bekend als de Grote Witwas Walvis. Voor witwassen geldt het gezegde van Johan Cruijff: je gaat het pas zien als je het doorhebt.
Witwassen betekent ondergronds geld in het bovengrondse financiële circuit in omloop brengen. In het geval van Soulsistah gaat het vermoedelijk om een elementaire vorm: fictieve omzet creëren waarmee zwart of crimineel verdiend geld ogenschijnlijk een geregulariseerde herkomst krijgt. Dit patroon kan zich voordoen bij alle mogelijke activiteiten waarbij de omzet kan worden vervalst door de administratie van de inkoop, verkoop of klandizie te manipuleren.
Criminelen die winkelomzet fingeren vormen een uitloper van de witwasberg. Wereldwijd vinden op veel grotere schaal witwasactiviteiten plaats in het financiële circuit en Nederland speelt hierin een prominente rol.
Dat is niet omdat het in Nederland gebruikelijk is zwart te betalen aan klussers in huis en tuin. Overal in de wereld kan zonder bonnetje afgerekend worden. Evenmin omdat Nederland van staatswege casino’s runt en online gokken heeft gelegaliseerd, twee notoire witwascircuits. Het is zelfs niet omdat Nederland is uitgegroeid tot een ‘narcostaat’ waarin de jaaromzet van de illegale drugseconomie naar schatting achttien miljard euro bedraagt, ongeveer twee procent van het bruto binnenlands product, meer dan het aandeel van de complete landbouwsector. Een deel van dat geld wordt op de een of andere manier in de bovengrondse financiële wereld gebracht. Nee, de prominente rol van Nederland vloeit voort uit ‘witteboordenwitwassen’.
Met ruim 12.400 brievenbusfirma’s speelt Nederland een sleutelrol in de wereldwijde ‘as van belastingontwijking’ voor ondernemingen en rijke individuen. Via deze brievenbus-bv’s maken ze gebruik van de deelnemingsvrijstelling, mazen in de belastingwetgeving, belastingverdragen met andere landen en de afwezigheid van bronbelasting op dividend, rente en royalty’s in Nederland. Met deze waaier van fiscale faciliteiten is Nederland uitgegroeid tot een gewilde tussenschakel om belastingen te ontwijken, zo staat in een recent verschenen ambtelijk rapport over zogenoemde ‘doorstroomvennootschappen’. Die houden zich niet alleen bezig met legale trucs om belastingen te ontwijken. Via ketens van lege brievenbusfirma’s kunnen ook witwassers en criminelen de herkomst van hun vermogen en de identiteit van de uiteindelijke begunstigden verborgen houden.
Witwassen heeft overlappingen met belastingontwijking, al is het niet hetzelfde. Per definitie zijn witwassen en belastingfraude illegaal, dat hoeft voor belastingontwijking niet het geval te zijn. Overheden kunnen faciliteiten bieden waarvan bedrijven of personen gebruik maken om minder of helemaal geen belastingen te betalen. Monaco biedt Formule 1-coureurs of toptennissers onderdak, zakenlieden kunnen voor enkele tienduizenden dollars een paspoort kopen van belastingparadijzen zoals het Caribische eilandje St. Kitts of Nauru in de Stille Oceaan, en multinationals kunnen gebruik maken van in Nederland geregistreerde brievenbusfirma’s en trustkantoren.
Bij witwassen krijgt zwart geld een gelegaliseerde status. Het kan nog zo ingewikkeld worden gemaakt, het principe blijft hetzelfde als het bijbelse verhaal van Jezus die water veranderde in wijn.
Banken vormen bij die transformatie een onmisbare schakel. Tijdens de financiële crisis van 2008-2009 werden ING, ABN Amro en andere banken gered met tientallen miljarden aan belastinggeld. Als tegenprestatie dwongen overheden drastische bezuinigingen af. Dat deden banken door personeel te ontslaan, toezichtafdelingen af te slanken en investeringen in controlesystemen terug te schroeven. Met als gevolg gebrekkige interne controles op signalen van witwassen. Ondanks waarschuwingen van de toezichthouders grepen bankbestuurders niet in, de toezichthouders pakten overigens ook niet door. Alsof na de blinde vlek voor de gecompliceerde constructies die tot de financiële crisis hadden geleid, in de jaren daarna een al even risicovol verdienmodel werd gedoogd met het oogluikend toestaan van dubieuze transacties.
Het Openbaar Ministerie legde ING in 2018 een boete op van 775 miljoen euro vanwege nalatigheid bij de controle op witwaspraktijken. Voor vergelijkbare tekortkomingen kreeg semi-staatsbank ABN Amro in 2021 een boete van 480 miljoen euro. Tegen de voormalige bestuursvoorzitter van ING, Ralph Hamers, heeft het OM een strafrechtelijke vervolging ingesteld. Hamers is tegenwoordig bestuursvoorzitter van UBS, een Zwitserse vermogensbank die in Frankrijk in 2019 is veroordeeld tot een boete van 4,5 miljard euro voor het faciliteren van belastingontduiking en witwassen. Het OM onderzoekt of drie voormalige leden van de Raad van Bestuur van ABN Amro, Gerrit Zalm, Joop Wijn en Chris Vogelzang, eveneens vervolgd zullen worden.
Het OM lijkt geen haast te maken met het onderzoek naar twee oud-ministers en een oud-bankbestuurder, en evenmin met de strafzaak tegen Hamers. Juridisch is vervolging vanwege ‘feitelijk leiding geven’ door bestuurders ingewikkeld en de strafbaarheid valt lastig te bepalen. De kans bestaat dat vervolging in de rechtbank op een symbolische veroordeling of vrijspraak uitloopt. Dan zou de schade, publicitair en juridisch, aanzienlijk zijn. Voorlopig lijkt het OM zowel het strafrechtelijke onderzoek als de aanklacht in de strafzaak voor zich uit te schuiven.
‘Brievenbusfirma’s vormen de grootste afzonderlijke financiële sector in Nederland’
Geschrokken door de boetes , onder druk van politieke verschuivingen en publieke verontwaardiging hebben banken hun uitgeholde controlesystemen naarstig versterkt. Ze hebben tienduizenden nieuwe medewerkers aangetrokken die tot taak hebben de rol van banken als de ‘poortwachters’ van het financiële systeem te bewaken in lijn met de Wet ter voorkoming van witwassen en financiering van terrorisme (Wwft). Inmiddels houdt één op zes bankmedewerkers zich bezig met controles op de legitimiteit van rekeninghouders en de opsporing van ongebruikelijke transacties. In feite heeft de overheid de eerste linie van de bestrijding van witwassen uitbesteed aan de banken en vervullen bankmedewerkers de rol van opsporingsambtenaren. Niet verwonderlijk dat banken er bezwaar tegen maken dat ze opgezadeld zijn met de kostbare klus om als vangnet voor de overheid te fungeren.
De aanscherping van controles en de inzet van zelflerende algoritmes hebben ertoe geleid dat het aantal gesignaleerde ‘ongebruikelijke transacties’ drastisch is toegenomen. Banken zijn verplicht deze te melden aan de Financial Intelligence Unit (FIU), een overheidsdienst die is ondergebracht bij de politie en die in 2020 76 medewerkers in dienst had. Op een totaal van ruim zes miljard transacties in het betalingsverkeer gaven financiële instellingen 722.247 ongebruikelijke transacties door aan de FIU (cijfers van 2020, over 2021 verwacht de FIU meer dan een miljoen meldingen). Hiervan gaf de FIU er 103.947 door als ‘verdachte transacties’ aan de opsporingsdiensten (FIOD, politie, Openbaar Ministerie). Dit betrof een totaal van 19.114 dossiers, waarvan er 6601 betrekking hadden op witwassen.
Indrukwekkende aantallen, maar schijn bedriegt. Want het Openbaar Ministerie heeft in 2020 slechts 240 strafrechtelijke onderzoeken opgestart naar witwassen en er werden er maar 86 daadwerkelijk door een rechter veroordeeld, van wie ruim de helft tot een gevangenisstraf van twee jaar of minder. Gechargeerd gezegd: in 2020 bedroeg de pakkans (het aantal veroordelingen op het aantal verdachte transacties) voor witwassen 0,083 procent.
De conclusie is gerechtvaardigd dat veel mensen en instellingen bij de strijd tegen witwassen betrokken zijn, maar dat de aanpak hopeloos ineffectief is.
In het criminele circuit is bekend dat banken veel strenger toezicht houden op financiële transacties en dat de algoritmes die worden gebruikt om de identiteit van rekeninghouders te controleren zijn aangescherpt. Daarom schakelen criminelen over op andere manieren om hun verdiensten te verbergen. Er groeit een parallel, ondergronds systeem waarop banken en opsporingsdiensten geen zicht hebben. Een voorbeeld is de opleving van een aloud gebruik: criminelen ‘betalen’ elkaar onderling met doormidden gescheurde bankbiljetten. Als de opbrengst van bijvoorbeeld drugshandel moet worden verdeeld, ontvangt iemand de helft van een bankbiljet. Daarmee kan die persoon beschikken over een overeengekomen bedrag van degene die de andere helft in zijn bezit heeft, zonder dat er geld wordt overgemaakt. Het is te vergelijken met de ‘wisselruiterij’ uit de achttiende eeuw, toen Amsterdamse bankiers de goederenhandel in Europa financierden door het uitschrijven van wissels, overdraagbare betalingsbeloften.
Tegenwoordig staat Nederland internationaal bekend als belastingvrijplaats door het aanbod van brievenbusfirma’s. Een rapport dat eind november verscheen, brengt de omvang hiervan aan het licht. Op weg naar acceptabele doorstroom is opgesteld door een commissie onder leiding van topambtenaar Bernard ter Haar (Ter Haar was het ambtelijke brein achter de redding van de Nederlandse banken tijdens de financiële crisis van 2008-2009), in opdracht van staatssecretaris Hans Vijlbrief (Financiën, D66) na een verzoek van de Tweede Kamerleden Pieter Omtzigt (toen nog CDA) en Steven van Weyenberg (D66, inmiddels staatssecretaris).
De publicatie werd enige tijd opgehouden omdat het ministerie van Financiën niet zat te wachten op een rapport over belastingontwijking kort na de onthulling in de Pandora Papers dat minister Wopke Hoekstra in zijn hoedanigheid als consultant betrokken was geweest bij beleggingen via een brievenbusfirma op de Britse Maagdeneilanden. Bankier Tom de Swaan, voormalig directielid van De Nederlandsche Bank, voormalig lid van de Raad van Bestuur van ABN Amro en door Hoekstra benoemd als president-commissaris bij deze bank, had eveneens in dit project geïnvesteerd. Gevoegd bij de namen van andere bankbestuurders kon er nauwelijks een betere aanwijzing zijn van het gebrek aan kritisch vermogen onder de financieel-economische elite met betrekking tot transacties in belastingparadijzen. Ook tien jaar geleden, toen de investeringen plaatsvonden die in de Pandora Papers werden onthuld, stonden de Britse Maagdeneilanden met stip boven aan de lijst van belastingparadijzen.
Het rapport van de Commissie doorstroomvennootschappen maakt duidelijk waarom Nederland eveneens in de top van die lijst staat: Nederland telt ruim 12.400 brievenbusfirma’s. Voor het overgrote deel zijn dit lege hulzen waar geld doorheen stroomt om belastingen te ontwijken. Ze beheren gezamenlijk een vermogen van 4500 miljard euro, vijfenhalf keer de omvang van de Nederlandse economie en ruim twee keer zoveel als het balanstotaal van alle Nederlandse banken samen. Gemeten naar hun balans vormen brievenbusfirma’s verreweg de grootste afzonderlijke financiële sector in Nederland.
Dit uitzonderlijk grote bedrag vloeit voort uit de manier waarop brievenbusfirma’s functioneren als fiscale vluchtroutes. Een voorbeeld: een buitenlands bedrijf richt een brievenbus-bv op in Nederland. Deze brievenbus-bv koopt aandelen in het moederbedrijf met geleend geld van hetzelfde bedrijf. Op de balans staan nu bezit (de aandelen) en schuld (de lening). Het aandelenpakket geeft recht op dividend, rente- en royaltybetalingen van dochterondernemingen die in Nederland niet of laag belast worden. De rente op de leningen mag van de inkomsten worden afgetrokken.
De brievenbusfirma maakt vervolgens de winst over naar rekeningen in belastingparadijzen of naar het thuisland van het moederbedrijf. Jaarlijks, zo schat het rapport, stroomt op deze manier 170 miljard euro door Nederlandse brievenbusfirma’s. Een kwart van deze geldstroom gaat naar belastingparadijzen, een vijfde naar bedrijven in de Verenigde Staten, de rest is verdeeld over bestemmingen in Groot-Brittannië, Luxemburg, Zwitserland, Ierland en voor beperkte bedragen naar andere landen. De route langs belastingparadijzen illustreert het belang van fiscale motieven, merkt het rapport droog op.
Geen wonder dat in de Panama en Paradise Papers die de afgelopen jaren gepubliceerd werden op basis van gelekte informatie uit belastingparadijzen, 542 bv’s opdoken van in Nederland gevestigde ‘financiële holdings’.
Amerikaanse multinationals zijn verreweg de grootste gebruikers van Nederlandse brievenbusfirma’s. Meer dan de helft van de uitgaande geldstroom (55 procent) valt te herleiden naar Amerikaanse moederbedrijven. Enkele bekende voorbeelden: Pfizer sluist octrooiwinsten op coronavaccins via Nederland. Uber is geen taxibedrijf maar een in Nederland gevestigde belastingconstructie. Crocs maakt gebruik van de fiscale mogelijkheden om intellectueel eigendom via Nederlandse bv’s te verrekenen. Starbucks heeft zijn octrooi op het roosteren van koffiebonen in Nederland ondergebracht. De Nederlandse overheid heeft dergelijke doorstroompraktijken welbewust bevorderd.
Opeenvolgende kabinetten hebben zich ingespannen om internationale ondernemingen naar Nederland te lokken met soepele fiscale regelgeving, waarbij de registratie van lege bv’s geen strobreed in de weg werd gelegd. De politieke kleur van bewindslieden deed niet ter zake: Willem Vermeend (PVDA) zette zich hier even enthousiast voor in als Joop Wijn (CDA) of Frans Weekers (VVD). Europese beschuldigingen dat Nederland zich had ontwikkeld tot een belastingparadijs noemde toenmalig premier Jan Peter Balkenende (CDA) een ‘kwalijke kwalificatie’. Nadat de Amerikaanse president Barack Obama Nederland had verweten een belastingparadijs te zijn, kreeg een motie van de PVV dat Nederland géén belastingparadijs genoemd mocht worden in 2013 steun van onder meer VVD, CDA en PVDA. Een ruime meerderheid van de Kamer verwierp in 2017 een motie van GroenLinks en SP die Nederland juist wel als belastingparadijs kwalificeerde.
‘Negentig procent van de brievenbusfirma’s bestaat uit lege hulzen zonder personeel’
‘De succesvolle marketing van Nederland als hub voor internationale expansie heeft geleid tot een erfenis waarvan Nederland op gepaste wijze afscheid moet nemen om nationaal en internationaal geloofwaardig te blijven’, aldus het doorstroomrapport.
In zijn reactie op het rapport schreef demissionair staatssecretaris Hans Vijlbrief dat hij de conclusies en aanbevelingen van harte overneemt en dat Nederland tegenwoordig voorop loopt in de aanpak van belastingontwijking. Inderdaad, Vijlbrief en zijn voorganger Menno Snel (ook D66), hebben stappen gezet om het fiscale opendeurbeleid van hun voorgangers aan te pakken. Het gebruik van slimme constructies om winstbelasting te voorkomen die met name populair zijn bij Amerikaanse multinationals, is in 2020 beperkt. Sinds vorig jaar (2021) wordt bronbelasting geheven op rente- en royaltybetalingen aan sommige belastingparadijzen. In Europees verband steunt Nederland tegenwoordig de bestrijding van belastingontwijking, terwijl het in het verleden altijd dwars lag in Brussel.
Maar juich niet te vroeg. Laconiek schrijft Ter Haar in de inleiding van het doorstroomrapport: ‘Hoewel de cijfers incompleet zijn, geven ze geen grond voor de verwachting dat doorstroomactiviteiten via Nederland op een structureel neerwaarts pad zijn beland. De commissie heeft daarvoor in de door haar gevoerde gesprekken ook geen aanwijzingen vernomen.’
In het regeerakkoord van Rutte IV komen de begrippen brievenbusfirma’s of belastingparadijs niet voor. Er staat slechts een tot niets verplichtende verwijzing in dat Nederland in Europees verband belastingontwijking zal tegengaan.
Het is aan het nieuwe kabinet om de aanpak van brievenbusfirma’s en trustbedrijven te intensiveren. Ongeacht van wat hierover in het regeerakkoord wordt afgesproken is de kans dat er iets met de aanbevelingen van het rapport gebeurt vermoedelijk groter als Vijlbrief doorschuift naar de post van minister van Financiën dan wanneer Hoekstra op die plek blijft zitten.
Dat komt goed uit, want in Brussel heeft de eurocommissaris voor Economische zaken, Paolo Gentiloni, eind december 2021 aangekondigd dat de Commissie van plan is brievenbusfirma’s de duimschroeven aan te draaien. Gentiloni noemde geen landen bij naam, maar het was duidelijk dat hij de praktijk van lege bv’s in Nederland en Luxemburg op de korrel nam. Net als ten tijde van de financiële crisis, toen de Europese Commissie hardere ingrepen oplegde dan de Nederlandse overheid bij banken die met miljarden belastinggeld waren gered, lijkt een harde aanpak van brievenbusfirma’s nu ook door Brussel te worden afgedwongen.
Daar kan Nederland zijn voordeel mee doen, want brievenbusfirma’s leveren geen enkele bijdrage aan de nationale economie. Ze dragen, zo berekent het doorstroomrapport, slechts 650 miljoen aan vennootschapsbelasting af aan de schatkist. Dat is minder dan de jaarlijkse opbrengst van de accijnzen op bier en wijn (712 miljoen in 2020). Directe werkgelegenheid creëren ze al helemaal niet. De 12.400 brievenbusfirma’s hebben samen drie- à vierduizend medewerkers in dienst. Dit betekent gemiddeld één werknemer per drie à vier brievenbusfirma’s. Negentig procent van de brievenbusfirma’s bestaat uit lege hulzen zonder personeel. Hun bestaansrecht is een elektronische inschrijving bij de Kamer van Koophandel.
De indirecte werkgelegenheid die deze bedrijfstak genereert bestaat uit notarissen, advocaten, accountants, bankiers en fiscalisten gespecialiseerd in tax planning, uit de beheerders van trustbedrijven en zogenoemde formation managers, firma’s die schaduwbedrijven oprichten en desgewenst paspoorten van belastingparadijzen verstrekken. Jarenlang vormden ze een onzichtbare politieke lobby voor het behoud van een fiscaal vestigingsklimaat dat zo lek is als een vergiet.
De conclusie van het rapport is helder: ‘De bijdrage (van de doorstroomvennootschappen) aan de Nederlandse economie (…) staat in geen verhouding tot de gederfde belastinginkomsten en risico’s (…) in andere landen, met name ontwikkelingslanden.’ Sterker, een gunstig fiscaal klimaat, gevoegd bij een groot aantal in Nederland gevestigde firma’s die fiscale en juridische diensten verlenen, complexe structuren opzetten of brievenbusfirma’s beheren, oefent onweerstaanbare aantrekkingskracht uit op crimineel geld dat kan opgaan in grootschalige geldstromen.
Witwassen, herinnert het rapport fijntjes, heeft immers in belangrijke mate een financieel motief.
Het grootste effect van de brievenbusfirma’s is de reputatieschade voor Nederland als een van de populairste doorstroomroutes voor belastingontwijking door multinationals.
En inderdaad. Tax Justice Network (TJN), een non-profitorganisatie die zich inzet voor een mondiaal eerlijk en transparant belastingsysteem, becijfert in zijn jaaroverzicht 2021 dat nationale overheden wereldwijd 483 miljard dollar (425 miljard euro) aan belastinginkomsten mis lopen door belastingontduiking. Van deze niet-afgedragen belastingen komt 312 miljard dollar voor rekening van ondernemingen en 171 miljard van vermogende particulieren. Indirect is het wereldwijde verlies aan belastinginkomsten nog veel groter omdat landen met tariefsverlagingen en fiscale vrijstellingen tegen elkaar concurreren.
Van de genoemde 483 miljard dollar aan gederfde belastinginkomsten rekent TJN ongeveer een derde (189 miljard) toe aan het ‘Britse spinnenweb’ van Groot-Brittannië en (voormalige) Britse kolonies. De ‘as van belastingontwijking’, bestaande uit het ‘Britse spinnenweb’ aangevuld met Nederland, Luxemburg en Zwitserland, is verantwoordelijk voor meer dan de helft (268 miljard) en alle rijke landen gezamenlijk voor 378 miljard dollar.
De Nederlandse schatkist derft door belastingontwijking door ondernemingen en rijke individuen volgens TJN jaarlijks elf miljard dollar, andere landen verliezen door fiscale constructies die via Nederland lopen 28 miljard dollar. Dat laatste bedrag is in lijn met de schatting in het rapport van de Commissie doorstroming, waarin 26,5 miljard euro wordt toegeschreven aan verlies van belastinginkomsten in andere landen door het gebruik van Nederlandse brievenbusfirma’s.
In het jaaroverzicht van TJN staat Nederland op de achtste plaats voor financiële geheimhouding in de wereld en op de vierde plaats van belastingparadijzen, na de Kaaimaneilanden, de Britse Maagdeneilanden en Bermuda. Schrap deze tropische eilanden met wuivende palmbomen die deel uitmaken van het Britse spinnenweb van belastingparadijzen, en Nederland staat op nummer één.
Gepubliceerd in de ‘De Groene’ op 05-01-2022. Lees hier het artikel.
